De Folkemoet is het nationale parlement van Fryseach. De 55 leden van de Folkemoet worden eens in de vier jaar gekozen door kiesgerechtigen van Fryseach. De zetels worden proportioneel verdeelt onder de partijen op basis van de nationale stemresultaten. Fryseach onderhoudt een meerpartijenstelsel, zonder kiesdrempel. De laatste verkiezingen zijn in 2013 geweest, hierin werd het kabinet van Steatsminister Andringa van de Nije Sosjalen in coalitie met De Grienen en Foarút! herkozen.
Achtergrond
De eerste officiële Folkemoet werd gehouden in 1887 net na de onafhanklijkheid van Nionië, maar de geschiedenis van de Folkemoet gaat nog een stukje verder terug dan deze eerste officiële zitting.
Voor de onafhanklijkheid vervulden de 'Steaten fan Nij Fryslân' ('
De Staten van Nieuw Friesland', kortweg: '
De Steaten') voornamelijk de functie van parlement in Fries Fryseach. In het Svalingse deel werd deze functie vervult door het 'Öíþing'* ('
Eilandding'), een instituut dat nu nog bestaat in de vorm van een indirect gekozen raad om Svalingse belangen te overzien (Het Öíþing is een geval apart en zal later behandelt worden). De leden van de Steaten werden echter niet direct gekozen door het volk zelf, de stemmen werden gebonden aan stemhebbende boerderijen (het oude systeem van de 'stimhawwende pleatsen', basis van het actieve stemrecht in Nederlands Fryslân tot 1795). Of een boerderij 'stimhawwend' was werd bepaald aan de hand van de originele koopakten, de eerste boerderij op een stuk land kreeg stemrecht, nieuwe boerderijen niet. In de beginjaren van de boerenrepubliek van Nij Fryslân leek dit systeem zeer rechtvaardig, maar er is natuurlijk een crux. De speciale boerderijen werden namelijk al vrij snel in grote getale opgekocht door de rijkere families van Fryseach. Deze families zetten er vervolgen een pachtboer of simpelweg een huurder in die zijn stem overgaf aan de eigenaar. Hierdoor concentreerde de macht zich in een paar rijke families en hun meeverdieners, wat uiteindelijk leidde tot het onderdrukkende 'haadlingensysteem'.
In verzet tegen de haadlingenkliek begonnen clubjes samen te komen in de steden en grote plaatsen in Nij Fryslân. Deze bijeenkomsten, in het begin vooral populair onder de groeiende middenstand, vonden plaats in koffiehuizen en cafés en kregen, omdat ze het volk en niet de haadlingen vertegenwoordigden, de naam 'folkemoetingen'. Terwijl de eerste bijeenkomsten in de jaren veertig van de 19de eeuw misschien bestonden uit op zijn hoogst een twintigtal onafhankelijkheidsgezinden, groeiden de belangrijksten van deze Folkemoetingen in de jaren tachtig uit tot luidruchtige toespraakgevulde schreeuwfestijnen in de grote nieuwe fabriekshallen van Lanning met honderden deelnemers, veelal leden van vakbonden en 'dergelijk socialistisch tuig'. Een omgeving waar de relatief gematigde middenstand zich steeds ongemakkelijker in begon te voelen, maar wat moest dat moest. In dergelijke lawaaiïge gelegenheden vertoonde 'de vader van de republiek' Liuwe Teakes Donia zich geregeld en na de bijeenkomst werden de details van de ophanden zijnde onafhankelijkheid onder het genot van een pijp en berenburg besproken door de partijleiders.
Na de onafhankelijkheid werd het nieuwe parlement van Fryseach, met een lichtelijk aangepaste naam om meer leeftijd uit te stralen, vernoemd naar deze revolutionaire bijeenkomsten, hoewel tegenwoordig bijeenkomsten van de Folkemoet in niets meer lijken op hun voorgangers. Het statige 'Folkemoetshûs' (gestileerd zichtbaar in het logo van de Folkemoet) is rond de eeuwwisseling in neoklassieke stijl gebouwd en bevindt zich in het midden van de oud Lanning, ontworpen door dezelfde architect die in Leeuwarden het gerechtshof ontwierp.
Zetelverdeling en partijen
De Coalitie
Nije Sosjalen (Nieuwe Socialen) 16 zetels
De grootste partij en de partij van Steatsminister Andringa, midden-links en een samenvoeging van de (oude) Wurkerspartij en de Kommunistyske Partij in 1946. Hoewel feitelijk van oorsprong een erg socialistische partij zijn de Nije Sosjalen erg snel een gematigdere koers ingeslagen, een situatie in stand gehouden doordat het linkse blok meer voordeel zag in eenheid in één partij dan verdeeldheid over meerdere. De Nije Sosjalen hebben in het na-oorlogse tijdperk constant een belangrijke rol gespeeld in de Fryseager landelijke politiek en zijn altijd overtuigde vechters voor de verzorgingstaat geweest.
In februari 2009 was er een grote controverse die de Nije Sosjalen bedreigde, Steatsminister Klaas Piters Mûnder van de Nije Sosjalen (in een ongebruikelijke coalitie met Lofts) en een aantal ministers (vooral van de NS maar ook één van Lofts) hadden midden in de crisistijd bepaalde bedrijven van kennissen en familieleden gesteund en aantoonbaar vaker in dienst genomen. Vrijwel direct na de onthulling viel de regering en werden nieuwe verkiezingen aangekondigd. Hoewel dit 'verraad' aan commerciële en privé belangen met gemak de ondergang van de linkse Nije Sosjalen had kunnen betekenen, werd dit voorkomen uit een opvallende hoek. Er vond namelijk een regelrechte coup onder de partijleiding plaats. Leidster van de linkse oude garde Sytske Ankes Andringa en haar vertrouwelingen vervongen een groot deel van Mûnder en de zijnen, met grote steun van de achterban.
Na deze grondige herorganisatie begon de NS met frisse moed aan het campagnevoeren. Van de opvallende verkiezingsoverwinning maakten Sytske Andringa en haar coalitiepartners dankbaar gebruik om Fryseach een nieuwe koers in te sturen. Onderdelen van deze nieuwe koers zijn onder andere het verzoek tot deelname aan de Atlantische Raad en samenwerking met de (redelijk) nieuwe partijen de Grienen en Foarút!.
De Grienen (De Groenen) 8 zetels
Een sterk linkse partij uit 1978 gefocust op duurzaamheid. Deze partij, nog steeds vooral populair onder hoogopgeleide progressieven, heeft sterk geprofiteerd van de impact op de samenleving die de verduurzaming van Fryseach in de jaren 70 en 80 teweegbracht. In deze tijd werd Fryseach door buitenlandse do-gooders opgeworpen als hét experiment om een duurzame samenleving in het klein te creëren, een kans die de toenmalige regeringen van Fryseach niet aan zich voorbij lieten gaan. Aardenergie- en aardwarmtecentrales zorgden voor extreem lage energie- en verwarmingsprijzen en hebben een sterk positieve connotatie aan duurzaam denken gegeven. Tegenwoordig brengt het duurzaam imago zelfs aanzienlijke aantallen ecotoeristen naar Fryseach, vooral de windmolengevulde pitorreske zelfvoorzienende eilanden doen het goed. Alles bijelkaar zorgen deze trends voor de huidige populariteit van De Grienen, die nu voor het eerst in jaren als coalitiepartij dienst mogen doen.
Foarút! (Vooruit!) 4 zetels
De vreemde eend in de bijt. Deze centrumpartij uit 2001 wordt wel gezien als het gematigde, maar desalnietemin populistische, alternatief voor de Fryseager Folkspartij. Onder leiding van sympatieke, dan wel lompe, ex-boer Gysbert Hettes Minnema, heeft de partij een verrassend succes gehad. Maar met de instelling 'De Folkemoet skjin te feien (
De Folkemoet schoon te vegen, een verwijzing naar een vermeende uitspraak van Friese vrijheidsstrijder Pier Gerlofs Donia) en een erg onduidelijk partijprogramma, toont Foarút! zich niet als een gemakkelijke coalitiepartner.
De Oppositie
Lofts (Links) 12 zetels
De oudste partij van Fryseach, opgericht in 1991 als 'Bûn foar frijdomsinde Fryseachers'. Lofts vertegenwoordigde de liberale middenstand, die zich 'links' noemden omdat de Boereboun, de partij van de oude elite, zich als rechts bestempelde (De socialistische partijen waren nóg linkser). Lofts heeft altijd een centrum-rechtse koers gevoerd en is een matigende kracht geweest in een soms doorgedraaide 'verzorgingszucht'. De machtsbasis van Lofts ligt vooral in de rijkere delen van Lanning en het heeft daarmee een ietwat elitaire connotatie verkregen. Ze worden spottend de 'Gévisten' genoemd, een naam die verwijst naar hun extreem 'Geef' (letterlijk '
Gave', als in ongeschonden) Fries.
Fryseager Folkspartij (Fryseager Volkspartij) 7 zetels
De tak van het groeiende extreemrechts op Fryseach. Ze voeren een anti-Atlantische, anti-Europese Unie, anti-islam maar pro-Amerikaanse koers. Ze zijn felle tegenstanders van deelname aan de Atlantische Raad en andere samenwerkingsverbanden. De Fryseager Folkspartij staat ook niet bekend om nuancering, partijprominenten zijn onder vuur gekomen na ronduit beledigende opmerkingen omtrent het conflict in Zuid-Aquilas, wat een van hen zag als natuurlijk gedrag van de 'kriichsinnige, korrupte Romeinen' (
'Oorlogzuchtige, corrupte Romeinen'). Ze voeren ook een extreem isolationische koers met wat schertsend het 'Little Frisey'-ideaal wordt genoemd.
Wurkerspartij 3 zetels
De eerste partij die het na-oorlogse blok van de Nije Sosjalen probeerde te doorbreken. Hoewel de partij sinds 1966 een constante dan wel kleine rol heeft gespeeld is de partij in naam veel ouder. De oude Wurkerspartij was de gematigde linkse partij naast de extremere Kommunistyske Partij in de jaren na de onafhankelijkheid tot de oprichting van de Nije Sosjalen. Hoewel Liuwe Teakes Donia, Vader van de Republiek en eerste Steatsminister, officieel geen partij had zou hij een enorme affiniteit voor de Wurkerpartij hebben gehad. Tegenwoordig speelt de heropgerichte Wurkerspartij maar een minimale rol als sterk linkse partij en na een vrij snelle groei in het begin liggen de verkiezingsresultaten nu al jaren op hetzelfde peil.
Nýlanderpartyen* (De partij van Nyland) 3 zetels
Nýlanderpartyen is de partij van de Nýlander minderheid op Fryseach. Het voert een lichtelijk linkse koers met als hoofddoelstellingen het behoud van de Nýlander taal en bescherming van Cylenistische belangen. Daarnaast is Nýlanderpartyen de enige partij waarvan consequent kan worden verwacht dat zij Nylanders spreken en zodoende altijd tolken nodig hebben. Onder de Nýlanders is de partij verreweg het grootst qua kiezersresultaten voor de Folkemoet, op gritenij-niveau stemmen de Nýlanders eerder op (soms specifiek Nýlander) algemene partijen.
Partij foar Kristlike Wearden (PKW) (Partij voor Christelijke waarden) 2 zetels
In vroeger tijden een van de grotere partijen van Fryseach, de PKW heeft de gevolgen van secularisatie sterk gevoeld. De partij die in 1939 werd opgericht om een breed publiek te vangen met een redelijk kalme christelijke koers is tegenwoordig een hardliner partij door een slinkende achterban. In het sociaal progressieve Fryseach is de PKW zeker een buitenbeentje dat al sinds lange tijd een verbitterde oppositiepartij is.
*Fryseager Svalingse (Nieuwlandse) spelling onder voorbehoud